RijksakademieOPEN 2011: Gert Jan Kocken

Mandy Prins
Gert Jan Kocken, BECELAIRE 1917 (WASHINGTON 2005) en DEPICTIONS OF BERLIN 1939-1945

In het atelier van Gert Jan Kocken zie ik een aantal reeds bekende fotowerken. Hij toonde deze vorig jaar tijdens zijn solotentoonstelling in het Stedelijk Museum Schiedam. Mijn oog valt als eerste op een amateuristisch geaquarelleerd, lieflijk ruïnelandschap in een verguld lijstje. Dit onschuldige werkje bevindt zich nu in de zwaarbewaakte bewaring van het Pentagon. Het werd namelijk in de Eerste Wereldoorlog  geschilderd door Adolf Hitler.

De onbevredigende uitkomst van deze oorlog deed Hitler uiteindelijk besluiten de politiek in te gaan en Duitsland te ‘redden.’ Op het A4’tje naast de foto lees ik dat Hitler de roem van het machtige Romeinse rijk wilde evenaren. Er diende een betekenisvolle architectuur te worden gebouwd die, als ze zou vervallen, dezelfde status zou krijgen als de door hem geliefde ruïnes uit de oudheid.

Hofarchitect Albert Speer vormde Hitlers streven om tot de theorie van de ‘ruïnewaarde’ en ontwierp de toekomstige wereldstad Germania. Het is terug te vinden op Kockens indrukwekkende foto van een landkaart van Berlijn waarover een wirwar van gekleurde lijnen ligt. Kocken heeft foto’s van bijna vijftig kaarten van Berlijn met zowel aantekeningen van de Duitsers als van de geallieerden door middel van eindeloos herschalen, knippen en plakken bij elkaar gebracht in één fotowerk. Dat deed hij eerder ook met kaarten van Rotterdam en van Amsterdam, waarvan de laatste is aangekocht door het Stedelijk Museum Amsterdam.

Kocken vertelt dat Germania middenin het door de Amerikanen te bombarderen gebied ligt, waar toevalligerwijs ook de gevluchte joodse Albert Einstein woonde. Hoewel wordt vermeld welke kaarten zijn gebruikt, maakt dat het beeld niet minder complex. Het frustreert me dat er eigenlijk te veel informatie is om te bevatten, maar het maakt tegelijkertijd duidelijk dat er niet één uitleg of verhaal is. Kocken weet het beeld net zo gelaagd te maken als de onderliggende geschiedenis zelf.

Ook het nieuwe werk Draft (work in progress) is een complex beeld. Kocken probeert door middel van gevonden correspondentie de ontwikkeling en het werpen van de eerste atoombom op Hiroshima te bevatten. Het meterslange fotobeeld verandert mijn blik van kijker in die van lezer; brieven, speeches en de handgeschreven toelichtingen van Kocken rijgen zich aaneen.

Ik lees een brief van Einstein aan president Roosevelt, zie een persverklaring waar het woord Hiroshima later met de hand is ingevuld. Het gestempelde woord topsecret keert meerdere malen terug, telkens met een pennenstreek doorgehaald. Ik word mij bewust van de mensen achter deze documenten en vraag mij af in hoeverre zij de gevolgen van hun handelingen destijds konden of wilden overzien.

Piloot Paul Tibbets kon zijn handelen later nog steeds niet in perspectief plaatsen. Als een celebrity signeerde hij ansichtkaarten van de paddenstoelvormige explosie die hij zelf had veroorzaakt. Blijkbaar zag hij zichzelf en zagen anderen hem als de held die de Tweede Wereldoorlog beëindigde. Kockens foto van een dergelijke ansichtkaart combineert een enorme esthetische aantrekkingskracht met een achterliggende geschiedenis die minder mooi is dan het plaatje doet vermoeden. In deze schurende discrepantie ligt de kracht van zijn werk.

Met het tonen van de reeds bekende fotowerken zoals de aquarel en de Tibbets-ansicht, geeft Kocken zijn nieuwe werk context en de kijker een chronologisch te volgen verhaal. Daaruit blijkt zijn tentoonstellingservaring en de rol die hij het publiek toekent. Kocken maakt met zijn complexe en pakkende beelden duidelijk dat elke geschiedenis verschillende kanten heeft, mogelijk te veel om te bevatten. Zijn werken tonen niet alleen omslagpunten in de geschiedenis, zij vormen ook omslagpunten in je begrip van het beeld. Je kijkt, je leest en de twee informatiesoorten vallen samen in een nieuw begrip dat in het geheugen beklijft.

Gert Jan Kocken, BATTLE OF BERLIN 1945
Gert Jan Kocken, BATTLE OF BERLIN 1939-1945 en DRAFT (WORK IN PROGRESS) (2011)
Gert Jan Kocken, I AGREE
Gert Jan Kocken, REENACTMENT OF THE HIROSHIMA BOMBING