Glazen gevels, Romeinse cijfers en obscure werelden

Annet Dekker

“Ongeveer 50% van de wereldhandel stroomt door belastingparadijzen en 83 van de 100 grootste multinationals zijn in Nederland gevestigd vanwege fiscale redenen. Geldstromen zoeken de weg van de minste weerstand – maar waar zijn die wegen anno 2012?”

Dit is het begin van een presentatie van grafisch ontwerper Femke Herregraven over haar nieuwe spel Taxodus. Herregraven ontwierp Taxodus, een prototype voor een spel over offshore-handel gedurende de masterclass van Sandberg-Mediafonds. Met offshore-zakendoen benut je als bedrijf de mogelijkheden die worden geboden door landen waarvan de wetgeving niet-ingezetenen bepaalde voordelen toekent, bijvoorbeeld op het gebied van ondernemingstructuren, bepaalde vertrouwelijkheden, of lage belastingen. Taxodus leert je spelenderwijs hoe je zo makkelijk en zo veel mogelijk belasting kunt ontwijken. 

AD: Taxodus is een spel over offshore-handel. Hoe werkt het precies? 

FH: Als speler kies je een bestaande multinational of bank met een bepaald profiel en dan ga je uitzoeken welke landen het meest gunstig zijn om een dochterbedrijf op te zetten en daarmee geld te verdienen door zo weinig mogelijk belasting af te dragen. Elk land heeft een specifiek transactieprofiel. Nederland is bijvoorbeeld gunstig voor bedrijven die veel met royalties op intellectueel eigendom te maken hebben en andere landen zijn interessant voor oliebedrijven. Het spel geeft een willekeurig aantal opties en rekent uit wat deze je opleveren. De uitkomst kun je vergelijken met anderen en zo probeer je zo goedkoop mogelijk door het spel te komen. Het spel is gebaseerd op werkelijke cijfers van alle belastingverdragen van de wereld. 

AD: Het is niet echt een thema dat je veel tegenkomt binnen de kunst. Waar komt je interesse in dit onderwerp vandaan? 

FH: In 2010 ben ik door het Virtueel Museum in Amsterdam gevraagd om samen met een architect uit New York de identiteit van de Zuidas te achterhalen. Iedere keer als ik vroeg welke bedrijven er zaten kwamen er vage antwoorden, er waren geen lijsten, geen namen of postbussen en naast bekende bedrijven als Google en Facebook bleef onduidelijk wat er nog meer zit.

Om erachter te komen welk type bedrijven er gehuisvest zijn heb ik wekenlang de registers van de Kamer van Koophandel doorgespit. Ik heb de hele Zuidas geïndexeerd, voor iedere straat en per huisnummer heb ik gekeken wie er zitten en daar heb ik vervolgens drie telefoonboeken van gemaakt. Ineens zie je dan een paar interessante gegevens, op sommige adressen is bijvoorbeeld een eigenaar maar op andere adressen zijn er wel meer dan duizend. Bedrijven bestaan alleen nog maar op papier, het zijn zogenaamde brievenbusfirma’s. Dit werd ook duidelijk in de naamgeving, sommige bestaan bijvoorbeeld alleen maar uit Romeinse cijfers.  

Al deze informatie maakte me nieuwsgierig en ik vroeg me af waarom deze bedrijven daar zaten en wat ze doen. De volgende stap was het doorspitten van de Nederlandse belastingwet en toen bleek dat er enorm veel fiscale voordelen zijn om je als bedrijf in Nederland te vestigen. De promotie van Nederland in het buitenland is daar ook helemaal op gericht. Het hele systeem heeft lange tijd onder de radar bestaan, je ziet vaak alleen momentopnames, maar hoe het geheel werkt weet bijna niemand. Stap een is om dat te visualiseren, dat geeft inzicht en dan kun je specifieke vragen gaan stellen. In eerste instantie gaat Taxodus over het specifiek maken van deze gegevens door ze te visualiseren: van mijnbouw uit Kongo tot oliebedrijven uit Italië en Libië.  

AD: Dit klinkt als een duister verhaal! 

FH: Het is allemaal legaal maar tegelijkertijd ook obscuur. Als bedrijf zoek je een trustkantoor en die verzorgt de boekhouding, maakt jaarverslagen en stelt een CEO aan. Er zijn talloze kleine administratiekantoren die grote aantallen buitenlandse dochterfirma’s op papier beheren. Alles is volgens de Nederlandse wet en voor veel buitenlandse bedrijven is het belastingklimaat in Nederland enorm voordelig. Kleine ondernemers in Nederland betalen bijvoorbeeld meer dan dertig procent belasting terwijl blijkt dat buitenlandse bedrijven slechts vijf procent hoeven af te dragen.

De veronderstelling dat de komst van buitenlandse bedrijven gunstig zou zijn voor het Nederlandse werkklimaat gaat ook lang niet altijd op, omdat deze bedrijven alleen maar op papier bestaan en geen mensen in dienst hebben. De trustkantoren waarschuwen zelfs tegen het aannemen van mensen omdat Nederland veel waarde hecht aan sociale arbeidsverhoudingen waardoor het moeilijk is om personeel te ontslaan. Een brievenbusfirma omzeilt dat allemaal. 

AD: Maar de manier waarop jij visualiseert is ook subjectief, je manipuleert de gegevens.  

FH: Ja natuurlijk, ik selecteer inderdaad bepaalde bedrijven die mensen kennen of die tot de verbeelding spreken. Onbekende namen zullen niet opvallen, maar als je ziet dat het de norm is waar iedereen aan meedoet, van Mitt Romney en Wallmarkt tot Bono van U2 en natuurlijk Google en Facebook, dan krijgt het voor veel mensen een andere urgentie of waarde. Als je op grote schaal, wereldwijd, gaat kijken zie je bijvoorbeeld dat zes op de tien bedrijven in Griekenland gebruik maakt van Nederland voor deze constructies. Dat is legaal en gunstig voor Nederland, maar als Nederlandse politici nu meer transparantie van Griekenland willen en ze het land op de vingers tikken is dat nogal hypocriet.

Hetzelfde zie je met veel ontwikkelingshulp aan landen in Afrika, dat geld stroomt bijna direct terug naar offshore belastingparadijzen op rekeningen van Afrikaanse leiders. Iemand heeft uitgerekend dat de hele schuld van het continent kleiner is dan het bedrag dat zich bevindt in de verschillende belastingparadijzen. Een brievenbusfirma op zichzelf zegt niet zo veel, maar alles bij elkaar creëert het gaten waardoor (publiek) geld kan weglekken. Het Financieel Dagblad is onlangs een dossier begonnen om precies uit te zoeken wat er gebeurt, maar mijn doel is vooral om het te laten zien en daar kunnen dan verschillende acties uit voortkomen. 

AD: Het spel kan natuurlijk ook interessant zijn voor bestaande bedrijven om te zien waar en hoe ze het beste kunnen investeren? Is Taxodus het nieuwe Monopolie? 

FH: Ja op zich wel, maar in werkelijkheid doen bedrijven dit al, General Electric heeft bijvoorbeeld een afdeling van zo’n duizend werknemers die hier fulltime mee bezig zijn. Ik denk niet dat mijn spel ineens een andere of betere uitkomst zal laten zien. Zij hebben daar speciale software voor, maar die is niet toegankelijk. Daar gaat het spel ook over, het maken van een tool zodat we kunnen reconstrueren wat zij doen.

Monopolie is een interessant voorbeeld omdat het in eerste instantie een kritiek was op het kapitalisme. Het is vergelijkbaar, maar Taxodus gaat een stap verder. Als je een actie doet die in het echt bekend is dan krijg je dat te zien en vertaalt de actie zich in een reality bonus. In het spel is dat ook een moment waarbij de onderzoeksjournalistiek naar voren komt. 

AD: Hoe verhoud jij je tot onderzoeksjournalisten? 

FH: Mijn projecten starten vaak vanuit een journalistieke houding en ik heb voor dit project een paar keer met journalisten van het Financieel Dagblad gesproken, maar ik wil geen artikelen schrijven. Een artikel is voor mij vaak abstract en ik vind dat je ook op andere manieren onderwerpen inzichtelijk kunt maken. Veel mensen zien dit niet als ontwerpen, maar ontwerpers geven niet alleen iets vorm ze laten met hun ontwerp ook een ander perspectief zien. Ontwerpen is voor mij niet een doel op zich, maar een manier om iets te zeggen. Zodra het spel wordt ontwikkeld wil ik een groep specialisten samenstellen die fouten eruit haalt en feedback geeft. Er zullen altijd wel kleine dingen in blijven zitten die niet helemaal kloppen maar het is wel belangrijk dat de grote lijnen traceerbaar zijn en overeenkomen met de werkelijkheid. 

AD: Waarom een spel? 

FH: De offshore-handel is complex maar door het zelf te spelen leer je de psychologie achter het systeem. Taxodus is eigenlijk een soort schaakspel. De wetgeving is niet eenduidig en je uiteindelijke voordeel hangt af van allerlei factoren die met elkaar samenhangen. Je moet constant strategische beslissingen nemen om verder te komen. Al deze informatie is verwerkt in het spel en langzamerhand kom je achter de verschillende verdragen tussen landen. Je wordt hierbij ook geholpen door adviseurs. Aan het begin van het spel kies je een profiel met een bepaald standpunt dat vertegenwoordigd wordt door een adviseur. De ene adviseur geeft bijvoorbeeld alternatieve adviezen en een ander probeert je meer de illegaliteit in te krijgen. Op elk moment kun je een second opinion vragen. Als speler kun je ook anderen beïnvloeden door bijvoorbeeld wetten en verdragen te manipuleren. Hierdoor heb je de mogelijkheid om het spel te sturen. Een speler moet, net als in de werkelijkheid, de mogelijkheid hebben om het spel naar zijn hand te zetten. Idealiter wordt het spel een bouwdoos waar je zelf ook dingen aan kunt toevoegen. Een open strategisch spel. 

AD: Wat bedoel je precies, kun je een voorbeeld noemen? 

FH: De meest simpele vorm is dat je alleen speelt, maar in de complexe variant speel je met anderen in real time. Op een gegeven moment kun je loyaliteitspunten winnen door bijvoorbeeld veel belasting te ontwijken voor je moederbedrijf. Kom je op het loyaliteitslevel dan kun je van rol veranderen, je kunt dan bijvoorbeeld even de overheid zijn en regelgeving net iets aanpassen om het voordeliger voor jezelf te maken. Op die manier kun je anderen blokkeren. Dit is natuurlijk een duidelijke link naar de toenemende belangenverstrengeling van grote economische bedrijven en politieke machthebbers. 

AD: Hoe hou je veranderingen in de werkelijkheid bij en hoe lang kun je doorspelen? 

FH: Het is niet zo dat er continu nieuwe informatie vrij komt, niet alle landen willen bijvoorbeeld “gevoelige” informatie vrijgeven. In het spel zit een tijdslimiet waarop je je jaarverslag moet indienen, dan komt je route in de database waar je ook kunt zien in welke score je zit. Tegelijkertijd kun je daar routes vinden van andere spelers, op die manier wordt het een crowd-searched onderzoek. Door het spelen draag je bij aan het onderzoek en het zichtbaar maken van de constructies.

www.taxodus.net