Grensverkennende video’s

Renata Ananias
Duro Gavran, THE VERDICT (2013)

Het grootst opgezette interdisciplinaire kunstfestival Impakt stond dit jaar geheel in het teken van kapitalisme onder de noemer Capitalism Catch-22. Het hoofdprogramma van deze meerdaagse Utrechtse manifestatie bestond zoals elk jaar uit tentoonstellingen, muziek, lezingen, films en rondleidingen. In  de avonduren vonden er zogenaamde Panorama Events plaats: screenings van opmerkelijke hedendaagse videoprojecten door internationale kunstenaars, die strikt beschouwd niet binnen het thema van het hoofdprogramma thuis hoorden. De werken werden op hun beurt gegroepeerd onder eigen thema’s. Op donderdagavond vond het eerste Panorama Event plaats, genaamd Order at the border. Hierin werd aandacht besteed aan de verschillende reacties en emoties die kunnen ontstaan in reactie op gezag, autoriteit of (maatschappelijke) grenzen.

De avond begon sterk met The Verdict van Ðuro Gavran (1982), waarin op intelligente wijze een zeer gevoelig onderwerp in beeld wordt gebracht. Zestien jaar na de Joegoslavische oorlog komt een grote groep mensen bijeen op het centrale plein van Zagreb om gezamenlijk een televisie-uitzending te bekijken: het Hooggerechtshof in Den Haag doet die dag uitspraak over de vermeende deelname aan oorlogsmisdaden van de Kroatische generaal Ante Gotovina. Hij wordt schuldig bevonden en veroordeeld tot vierentwintig jaar gevangenisstraf. De film toont close-ups van verschillende gezichten in de menigte, waarop afwisselend ongeloof, ontreddering, of juist genoegen valt af te lezen. De gevoelens zijn zichtbaar diep geworteld. The Verdict vormt een indrukwekkend portret van de uiteenlopende emoties die bestaan in de nasleep van een oorlog.

Het indringende werk This lemon tastes of apple van Hiwa K (1975) documenteert een van de laatste dagen van legaal protest in de Irakese stad Suleimaniya. Twee mannen lopen mee in een demonstatie met een gitaar en mondharmonica, terwijl zij Once upon a time in the west van Giorgio Morricone ten gehore brengen. Het muzikale thema werd door Hiwa K al eerder gebruikte in een performance met Jim White (1957). In This lemon tastes of apple wordt de muzikale interventie ingezet als een signaal van protest. Een groep demonstranten volgt de muzikanten, terwijl een geëmotioneerde oude man een onverstaanbare boodschap verkondigt. Plotseling ontstaat er onrust in de menigte en valt de groep uiteen in rennende mensen. Sommigen hebben lichte verwondingen en moeten gedragen worden. Veel van de andere demonstranten gebruiken citroenen om mee in hun gezicht te wrijven en te eten. Dit zou de werking van giftig gas tegen moeten gaan.

Overlevenden van deze grote gifgasaanval in Noord-Irak in 1988 zeggen dat de dodelijke chemicaliën naar appel roken. Tijdens de Arabische opstanden in 2011 werd op grote schaal traangas gebruikt. Ook toen gebruikten demonstranten citroen als tegengif. Na een vraag uit het publiek tijdens de interessante Q&A met de aanwezige filmmaker over het ontbreken van ondertiteling legt Hiwa K uit dat het werk opzettelijk niet is vertaald. De woorden van protest blijven op deze manier in hun eigen taal en kunnen niet in het discours over andere protesten worden ingebracht of verklaard. De documentatie brengt slechts de beelden en geluiden die in dat moment bestonden samen. Alleen de sfeer waarin de verschuiving plaatsvindt, is in beeld gebracht.

Een ander gedenkwaardig werk was A Holy Order van Ben Fain (1980). In deze absurdistische collage van vreemde interventies verzet Fain zich tegen bestaande structuren van geloof, conservatisme en kapitalisme in de Verenigde Staten. Fain bouwt praalwagens voor experimentele parades die hij laat plaatsvinden in verschillende gemeenschappen binnen de Amerikaanse samenleving. In deze video plaatst hij onder andere een praalwagen in een familievriendelijke optocht met middeleeuws thema in een gezapige buitenwijk van Chicago. Op zijn wagen zit een ‘bezeten’ hond in een kooi, terwijl twee mannen op gewelddadige wijze watermeloenen stukslaan met een hakbijl. Het tafereel doet denken aan middeleeuwse martelpraktijken. De video toont zowel deze performance als het ongeloof en de afkeer op de gezichten van het publiek. Ook de negatieve reacties op Facebook en een excuusbrief van de organisator van het evenement zijn in de video verwerkt. Fain maakt op een komische wijze duidelijk hoe kleine vormen van burgerlijke ongehoorzaamheid al overmatige ophef kunnen veroorzaken in de gestructureerde Amerikaanse samenleving.

Hoewel deze videowerken in de Order at the border screening afzonderlijk zeker de moeite van het bekijken waard zijn, ontbrak het enigszins aan een verantwoording voor de gemaakte keuzes. Waarom zijn juist deze video´s gekozen in relatie tot het thema? Omdat de begrippen order en border in de verschillende video´s totaal andere betekenissen hebben, was een verdere verklaring van het concept geen overbodige luxe geweest. Deze spaarzaamheid met informatie dwingt de bezoeker zelf ideeën te vormen in relatie tot het thema. Jammer dat er geen kader is gecreëerd om deze ideeën aan te toetsen.

Panorama Event #1: Order at the border

Duro Gavran, THE VERDICT (2013)
Hiwa K, THIS LEMON TASTES LIKE APPLE (2011)
Ben Fain, A HOLY ORDER (2012)
Ben Fain, A HOLY ORDER (2012)