Taal als mal

Laure van den Hout
A ROMANCE IN FIVE ACTS AND TWENTY-ONE ENGLISHES (2015). Installation view, foto: Peter Cox

‘Teach me my own language’, zegt working class girl Liza Doolittle in Pygmalion, een door George Bernard Shaw in 1912 geschreven toneelstuk. Je eigen taal leren, het is iets dat we allemaal moeten doen. Echter, je eigen taal nogmaals leren nadat je het al spreekt is iets ongewoner.

Met dit dilemma worstelt Liza Doolittle. Ze is geïntrigeerd door het idee dat een zekere professor Higgins haar Engels kan leren spreken als een lady. Taal is als het ware een mal waarin we gegoten worden: onze achtergrond bepaalt in hoge mate hoe we onze taal vormgeven en hoe deze klinkt. Of is het andersom? Hoe deze taal ons vormgeeft, hoe wij klinken?

Niet voor niets verwijst de titel van Shaws stuk naar de Griekse mythologische figuur Pygmalion. Een beeldhouwer die zichzelf liever omringt met kunst dan met vrouwen, omdat zij hem naar eigen zeggen alleen maar kunnen kwetsen. Hij hakt een perfecte vrouwfiguur uit ivoor die door Aphrodite met het leven bezield wordt – een perfecte mal voor een perfect afgietsel. De notie van maakbaarheid – een vrouw naar je zin creëren, een thema dat voor spanning zorgt in het toneelstuk aangezien Higgins probeert meer dan alleen Liza’s spraak te kneden, hij probeert haar te kneden – ligt dus tevens besloten in de titel.

De tentoonstelling A Romance in Five Acts and Twenty-One Englishes van Nicoline van Harskamp (1975) in de nieuwe locatie van Onomatopee neemt Shaws Pygmalion als uitgangspunt om de Engelse taal, gesproken door mensen wiens moedertaal het niet is, te onderzoeken. In het najaar van 2014 nam Van Harskamp in Kunstraum in Londen twee live vertalingen op van het stuk. Elke lezer, er waren er 32 in totaal, werd gevraagd om de passages vanuit de eigen taal naar het Engels te vertalen. Een van deze opnames vormt, samen met een monitor met daarop zogenaamde ‘reportage drawings’ en een tweede monitor waarop te zien is welke akte van het toneelstuk het betreft en wie er aan het woord is, het werk Pygmalion (2014). Deze opnames vormden eveneens de aanleiding voor de publicatie A Romance in Five Acts and Twenty-One Englishes, een herschreven versie van Shaws werk, samengesteld uit de live vertaalde passages van 21 verschillende talen.

Speciaal voor de opening van de tentoonstelling brengen vijf native speakers deze versie van het stuk ten tonele. Een ervaring op zich, aangezien de dictie en tongval ervoor zorgen dat alles klinkt als correct gesproken Engels. Bovendien komt het stuk uit 1912, dus zelfs wanneer je een vreemde zin denkt te horen, valt dit mogelijkerwijs te wijten aan de taal die in de loop van de tijd aanzienlijk is veranderd.

Maar kunnen we überhaupt spreken van zoiets als ‘het Engels van nu’? Deze vraag staat niet alleen centraal in A Romance in Five Acts and Twenty-One Englishes, maar speelt eveneens een rol in Van Harskamps werken Her Production (2014) en She Put Me In Complexity of Words (2014). Her Production bestaat uit een projectie van wat fonetisch geschreven woorden en zinnen lijken te zijn, maar heeft, door de vele accenten die rondom de woorden zweven, ook iets weg van het Arabisch schrift. Wanneer de bezoeker de koptelefoon opzet hoort hij een conversatie die in eerste instantie moeilijk te volgen is doordat hij alleen maar bezig is met wat gezegd wordt te koppelen aan wat fonetisch geschreven op de projectie te zien is. Na langer luisteren blijkt dat het niet alleen gaat om de koppeling van audio (spraak) en beeldende audio (fonetisch, maar in zekere zin ook spraak), maar dat het onderwerp van de conversatie zelf de Engelse uitspraak van een zeker iemand betreft. Een soort Droste-effect in audiovorm, een bijzonder intrigerende reflectie op reflectie.

She Put Me In Complexity of Words bestaat eveneens uit een projectie en koptelefoons. Het beeld volgt vier vrouwen die rondlopen op een grillige rotsformatie aan de kust, de zee zo nu en dan opspattend tegen de rotswanden. De vrouwen hebben een verschillende nationaliteit en spreken steeds na elkaar een Engelse zin uit. Bij een ieder die een zin uitspreekt is er een aantal woorden dat terugkomt, bijvoorbeeld ‘sharpness’ en ‘blurry’, maar de zin zelf is steeds verschillend. De vrouwen lijken elkaars zin te herformuleren en te herinterpreteren, hetgeen een merkwaardige tweeledigheid voelbaar maakt. Het herformuleren kan enerzijds geïnterpreteerd worden als een vorm van aanscherpen en anderzijds als een haast encyclopedische poging een betekenis te vangen door zoveel mogelijk nuances te categoriseren.

Bij de tentoonstelling is een publicatie met uitgebreide informatie beschikbaar waarin valt te lezen welke technieken en experimenten Van Harskamp gebruikte voor Her Production en She Puts Me In A Complexity of Words, die op hun beurt elk weer refereren aan al reeds in de taal of literatuur opgenomen grootheden. Toch is het prettig om als bezoeker in eerste instantie zelf verstrikt te raken in het web van taal dat Van Harskamp creëert, aangezien op die manier de ultieme reflectie op interpretatie ontstaat. Immers, bij elk werk dat je bekijkt loopt er een stem mee in je hoofd, die ondertitelt wat je aan het bekijken bent. Het is een vorm van ondertiteling die weliswaar niet letterlijk vertaalt, maar in plaats daarvan jouw interpretatie weergeeft. Zoals ook de vertalingen van Shaws stuk door anderstaligen hun interpretatie van de taal en hun culturele context weergeven.

A ROMANCE IN FIVE ACTS AND TWENTY-ONE ENGLISHES (2015). Installation view, foto: Peter Cox