Besluitloze objecten?

Arthur Steiner
Rosa Sijben, ON THE OTHER HAND, digitale foto (2015)

Vanaf het moment dat we wakker worden begint onze interactie met de materi‘le wereld om ons heen. In de vorm van een klap op de wekker, de warme dekens die ons uitnodigen om nog even in bed te liggen, of de klok aan de muur die ons dwingt om op te staan. Ook de rest van de dag zijn we voortdurend en vaak gedachteloos bezig met objecten. Misschien zijn ze dat ook wel met ons? Objecten zijn er altijd en overal. Wij hebben er invloed op, maar tegelijkertijd hebben zij ook invloed op onze gedachten, emoties en handelingen – soms bewust en soms onbewust. Objecten zijn onlosmakelijk met ons verweven en bepalen hoe we ons tot de wereld verhouden.

Rosa Sijben onderzoekt en experimenteert met situaties waarin de scheiding tussen object en subject wordt doorbroken. Ze is gefascineerd door dingen die door de situatie waarin ze zich bevinden, van betekenis veranderen en tegelijkertijd actief betekenis aan die situatie geven. Ze ontrafelt ons wereldbeeld dat sterk wordt bepaald door een scheiding tussen mensen en objecten. Volgens dit wereldbeeld is er enerzijds de mens als kennend en onderzoekend subject, en anderzijds de werkelijkheid van objecten die buiten de mens gelegen zijn en waar het subject zijn aandacht en zijn bewustzijn op richt. Deze object-subjectscheiding heeft tot gevolg dat de mens centraal staat in een wereld waar zij vervolgens betekenis aan geeft. Maar is dit onderscheid tussen object en subject, tussen de mensen en de dingen, in de praktijk wel zo duidelijk en ontegenzeggelijk? En wat gebeurt er als het ding in plaats van de mens centraal komt te staan?

In haar studio laat Sijben verschillende objecten en foto’s van objecten zien, bijvoorbeeld een foto van handen die twee objecten vasthouden. Het linker ding lijkt een doorgesneden huidkleurige bal die verpakt is in een plastic ophangzakje. Het plastic zakje geeft ons de indruk dat het ooit in een winkel te koop was en een bepaalde functionaliteit bezit. Bij nadere beschouwing blijft het echter onmogelijk om precies te bepalen waar het ding voor bedoeld is. Het rechter object lijkt van een natuurlijker materiaal en wekt de indruk dat het gevormd is door de hand. Ook hier is de eerste indruk dat het een bepaalde functie heeft in de hand waarin het wordt gepresenteerd. Maar het is onmogelijk om te achterhalen wat die functie precies is. Volgens Sijben komt dat omdat ze worden gepresenteerd in een context waarin ze heel veel verschillende dingen tegelijkertijd kunnen zijn.

Onze praktische alledaagse omgang met objecten is een belangrijk uitgangspunt voor de Duitse filosoof Martin Heidegger. Volgens Heidegger hebben objecten een andere ‘zijns-wijze’ wanneer we ze gebruiken dan wanneer we ze van een afstand bekijken en analyseren. Als we een object analyseren zijn we ons volgens Heidegger bewust van de scheiding tussen subject en object, maar dit verandert als we het ding oppakken en gebruiken. Het object verdwijnt dan uit ons bewustzijn en wordt een verlengstuk van onszelf. Denk bijvoorbeeld aan een computermuis die uit ons bewustzijn verdwijnt tijdens de vertrouwde handeling van het computeren. Pas als de muis niet meer werkt, worden we ons weer bewust van de scheiding tussen ons en het object. Het object komt dan in onze aandacht te staan en lijkt van alles van ons te verwachten. Ook bij de objecten op de foto lijkt dit het geval. Ze nodigen ons uit om ze te gebruiken, maar we weten nog niet hoe. Het zijn besluiteloze dingen.

Volgens Sijben kunnen objecten alleen al door hun aanwezigheid invloed op ons uitoefenen. Dit actieve vermogen wordt bepaald door de materiële eigenschappen, de vorm en de ruimte die het object inneemt in relatie tot zijn omgeving. Objecten kunnen een situatie actief be•nvloeden, zelfs met hun besluiteloosheid. Of misschien wel jœ’st door die besluiteloosheid, omdat die er, zoals Heidegger beschrijft, voor zorgt dat het object centraal in onze aandacht komt te staan. Door naar de voorgrond te treden veranderen ze hun omgeving. Sijben: “In mijn werk experimenteer ik met de vraag of subject en object uitwisselbaar of hybride zijn. Kunnen we mensen ook zien als objecten? Kunnen objecten dusdanig ambigu zijn, dat ze een soort actorschap krijgen dat we normaal gesproken enkel aan mensen toekennen? Kunnen ze zaken afdwingen en beslissingen nemen enkel door aanwezig te zijn?”

In de wereld van Rosa Sijben is de mens niet meer het middelpunt en staan de objecten niet meer in dienst van het subject. Het zijn nu de objecten die de dienst uitmaken en ons actief beï•nvloeden. Met haar werk laat ze zien hoe situaties objecten kunnen omvormen en hoe objecten tegelijkertijd actief situaties kunnen veranderen. Veranderen de twee objecten op de foto de situatie waarin ze werden gepresenteerd in een tentoonstelling? Of verandert de situatie de twee objecten in twee kunstwerken? Het zijn dit soort vragen die de foto oproept, en het is deze wisselwerking die het werk van Rosa Sijben zo fascinerend maakt.