Reportage & beeldessay | Manifesta 15 Barcelona Metropolitana

De Europese Nomadische Biënnale Manifesta presenteert dit jaar een eigenzinnige en confronterende editie in de periferie van Barcelona stad. De focus ligt op grote, actuele vraagstukken over onze omgang met elkaar en met de natuur en bevraagt wie we willen zijn en wat we achterlaten. In totaal dagen 92 kunstenaars bezoekers en lokale gemeenschappen uit om na te denken over drie overkoepelende thema’s: ‘Balancing Conflicts’, ‘Cure and Care’, en ‘Imagining Futures’. Tijdens mijn bezoek werd ik mij meer dan ooit bewust van de krachtige rol die kunst kan spelen in het aanzwengelen van maatschappelijke reflectie en het aanreiken van nieuwe perspectieven.

 

Balancing Conflicts: Monumenten van verlies en verbinding
Locaties: Tres Xemeneies en Can Trinxet

Eén van de meest intrigerende locaties is de Tres Xemeneies, een industrieel energiecomplex dat ooit de hele regio van stroom voorzag. Nu, vervallen en verwaarloosd, staan de drie torens als kolossale herinneringen aan decennia van arbeidersstrijd en vervuiling. Ondanks hun voormalige negatieve impact op de leefomgeving en volksgezondheid, klinkt in de buurt al jaren protest tegen de dreigende sloopplannen. Voor Manifesta werd de locatie exclusief en voor het eerst sinds de sluiting opengesteld.

De luchtige kanten structuren van CHOI+SHINE Architects (Urchines, 2024), het resultaat van een samenwerking met 120 vrouwen uit de nabije omgeving, zijn een zacht welkom aan de voet van de harde industriële torens. Door hun plaatsing aan de rand van de zee doen ze denken aan gigantische weekdieren. Eenmaal binnen in de fabriek voelt het ijzingwekkend anders. Julian Charrière’s flitsende video-explosies in Controlled Burn (2022) echoën de beelden van de oorlogen in Gaza, Soedan en Oekraïne die ons dagelijks bereiken via onze telefoon. Asad Raza’s luchtige, witte doeken in het werk Prehension (2024) dansen boven ons en symboliseren de was die voorheen vanwege de vervuilde lucht binnen moest drogen. Het is een stil eerbetoon aan de weerbaarheid van de gemeenschap. Tegelijkertijd verwijst Raza’s werk naar de witte doeken die in islamitische uitvaartrituelen worden gebruikt. De stoffen deinen mee op de wind die door de ramen vanuit Afrika over de Middellandse Zee hier naar binnen stroomt. Het werk is betoverend en biedt troost in deze beladen industriële omgeving.

Het Frankensteinbos (2024) van Kiluanji Kia Henda laat ons stilstaan bij de kracht en de kwetsbaarheid van de natuur. De stronken en takken die met bouten aan elkaar zijn geschroefd, staan voor een wereld die zichzelf vernietigt, maar die tegelijkertijd de potentie heeft om zichzelf te genezen. Het kunstwerk geeft uitdrukking aan de hoop op regeneratie en herstel, een toekomst waarin de natuur – ondanks alles – een weg terug zou kunnen vinden. Boven in de fabriek hangt het lichtkunstwerk van Claire Fontaine met de boodschap: If women strike, the world stops (2020). Hoewel vrouwen slechts 1 procent van het personeel uitmaakten, waren het juist hun stemmen en protesten die beweging brachten in de strijd voor een schonere leefomgeving. Ik sluit mijn middag af bij Can Trinxet, ooit het grootste industriële complex in L’Hospitalet de Llobregat. In de voormalige textielfabriek vult Binta Diaws installatie Dïàspora (2021-2024) de ruimte met een netwerk van synthetisch zwart haar en jonge rijstplantjes. Het is een ode aan tot slaaf gemaakten die rijstkorrels heimelijk verborgen in het haar en meenamen. Hoewel de thematiek van het werk actueel en aansprekend is, valt de visuele impact tegen in vergelijking met de werken en installaties bij de drie schoorstenen, zoals Prehension en het Frankensteinbos.

 

Cure and Care: Heling en Verbinding
Locaties: Kloosters van Ègara en Sant Cugat

De eeuwenoude kloosters van Ègara en Sant Cugat zijn onderdeel van het Cure and Care cluster. Bij aankomst blijkt dat beide plaatsen nog in gebruik zijn. Hier, onder de eeuwenoude bogen, draait alles om heling, zorg en troost. In de Visigotische doopkapel van Ègara zit een beeld van een moeder met kind gemaakt van groene Sunlight-zeep op de grond. Achter haar bevinden zich twee figuren op een houten bankje. Buhlebezwe Siwani brengt ons in haar Isaziso 1996 (2024) door middel van de geur van zeep en kersenhout naar haar jeugd in Zuid-Afrika. Voor Siwani symboliseert de alledaagse zeep de pijnlijke herinnering aan hoe het zwarte vrouwelijke lichaam als ‘onzuiver’ werd gezien. Iedere dag werd ze ermee geschrobd ten overstaan van wie er ook maar in huis was. Het is een prachtige en ontroerende installatie, die wordt versterkt door de ruimte waarin het zich bevindt.

Tegenover het altaarstuk uit 1411, dat ooit het hoofdaltaar was van een kerk in Barcelona, ontvouwen de kleurrijke wandtapijten van de Maleisische kunstenaar Marcos Kueh zich in in Kenyalang Circus (2024) als een stil, troostend en verrassend gesprek tussen verleden en heden. Dat geldt ook voor de weefsels van Marie-Claire Messouma Manlanbien in het klooster van Sant Cugat. De drie blauwe wandkleden zijn versierd met zilverdraad en kristallen. In het midden van de ruimte staan kleine fonteintjes met geneeskrachtige planten en amuletten. De installatie voelt als een moderne tempel en heeft op deze plek een zekere vanzelfsprekendheid. Het is een passende en eigentijdse benadering van religieus erfgoed die nieuwe generaties aanspreekt en wonderbaarlijk mooi aansluit bij deze historische context.

In de kloostergang rondom de binnenplaats met werken van Bea Bonafini en Simone Fattal, brengt Fanja Bouts een felgekleurde aanklacht tegen de consumptiemaatschappij. Op een meterslang wandtapijt toont zij beelden van kapitalistische chaos en vernietiging, die als een dreigende golf op ons af lijken te komen. Het werk is een visueel spektakel. Het spat van de muur en met alles wat erop te zien is kun je ernaar blijven kijken.

 

Toevluchtsoord voor intellectuelen
Locatie: Casa Gomis

Casa Gomis is een indrukwekkende villa uit de jaren ’50, ontworpen door de Catalaanse architect Antoni Bonet i Castellana. Tijdens de Franco-dictatuur diende het huis als creatief toevluchtsoord voor intellectuelen en culturele pioniers. De dreigende sloop van dit hoogtepunt van Catalaanse architectuur vanwege de uitbreiding van een nabijgelegen vliegveld maakt het bezoek extra beladen. Op deze iconische locatie wordt werk van van twintig kunstenaars getoond, die ieder op hun eigen manier thema’s als natuur, verval en verzet verkennen. De spelende schoolklassen in de tuin benadrukken de levendigheid van de plek tijdens Manifesta. Normaliter is de villa enkel op afspraak te bezoeken.

Drie werken springen eruit. Chiara Camoni’s keramische Butterfly Vases (2020-2022), met hun dierlijke, metamorfe vormen, zijn perfect op hun plek in de vensterbank van de historische villa. Dit geldt ook voor de honden Bruno en Tre (2024) die zij maakte om het huis te beschermen tegen de dreigende sloop. Met de video-installatie No shelter from the storm (2015), brengen Anca Benera en Arnold Estefan een filmische ode aan een van de laatste oerbossen in de Karpaten, waar de natuur in hoog tempo door menselijk ingrijpen wordt vernietigd. Twee silhouetten bewegen zich door het ruige landschap en fluiten ‘Where Have All the Flowers Gone?’, een anti-oorlogslied dat in deze context een magische klank heeft. Het effect is zowel indringend als betoverend, en roept op tot reflectie over de vernietiging van de natuur door de mens.

Manifesta 15 is als een koortsdroom. In de confrontatie met werken die spreken van destructie, hoop en heling, wordt duidelijk hoezeer wij als samenleving op een kantelpunt staan. Oude fabrieken en kloosters worden door kunst opnieuw tot leven gewekt. Ze troosten ons en tonen de kracht van erfgoed in een tijd waarin wij naar antwoorden zoeken. De hedendaagse kunstwerken van Manifesta geven een nieuwe betekenis aan deze historische plekken, zonder hun geschiedenis uit het oog te verliezen.

Dit is geen kunst die zich terugtrekt in musea of galeries; dit is kunst die ons op straat, in het hart van onze gemeenschappen, aan de schouders schudt en vraagt: Wat laten wij achter? Wat koesteren wij? Waar gaan wij naartoe? Deze editie van Manifesta biedt ons een plek waar we even kunnen uitrusten, maar waar wij zeker niet stil kunnen blijven staan. De urgentie waarmee deze biënnale ons wakker schudt, is onontkoombaar.

Manifesta 15 Barcelona Metropolitana loopt nog tot 24 november 2024 en biedt een unieke kans om de periferie van Barcelona te verkennen. De locaties liggen verspreid en zijn niet altijd eenvoudig te bereiken, dus een goede voorbereiding is essentieel. Gebruik de uitstekende website van Manifesta om je bezoek te plannen en het meeste uit deze inspirerende biënnale te halen.

Lisanne Louise Bedaux is kunsthistorica en senior-adviseur cultuur en erfgoed bij de Nederlandse Unesco Commissie.